भोजपुर – बहुउपयोगि जडीबुटी चिराइतोको मूल्य बढेपछि यहाँका किसान उत्साहित भएका छन् । चार÷पाँचवर्ष अगाडिदेखि लगातार ओरालो लागेको चिराइतोको मूल्य यसवर्ष वृद्धि भएको हो ।

पछिल्लो समय मूल्यमा कमी आएपछि धेरै किसानले यसको खेतीलाई छाड्दै गएका थिए । अहिले विभिन्न गाउँबस्तीमा चिराइतो व्यापारीले धमाधम चिराइतो खरिद गर्न थालेका छन् ।

गत वर्ष आठदेखि दश हजारमा बिक्री भएको चिराइतो अहिले किसानको घरबाट प्रतिमन रु २६ देखि २८ हजारसम्ममा बिक्री भइरहेको किसान एकराज विष्टले जानकारी दिए । उनले,‘‘ केही वर्ष अघिबाट मूल्यमा गिरावट आइरहेको थियो । यसवर्ष मूल्यमा वृद्धि भएको छ ।

अहिले घरबाट नै प्रतिमन रु २६ देखि २८ हजारसम्ममा बिक्री भइरहेको छ ।’’यस अघिका वर्षमा मूल्य घटेपछि धेरै किसानले यसको व्यावसायिकखेती छाड्दै गएका थिए । तर यस वर्षबाट मूल्य बढेपछि उनीहरु यसको विस्तारमा जुटेको किसान उहाँको भनाइ छ ।

उनले भने,‘‘ ११ रोपनी बारीमा चिराइतोखेती गरिरहेको छु । मूल्य बर्सेनि वृद्धि हुनको साटो घटेका कारण मनमा उत्साह कम थियो, तर यस वर्ष केही भए पनि मूल्य बढेको छ । म जस्ता किसानमा खुसी थपिएको छ । गतवर्ष मैले प्रतिमन रु ६ हजारमा बिक्री गरेको थिए ।’’

परिवारसँग बसेर आफ्नै ठाउँमा गरिनेखेती भएकोले विदेशमा दुःख गर्नु भन्दा हाल पाउने गरेको मूल्य पनि ठिकै रहेको किसान विष्टको भनाइ छ ।

‘‘निरन्तर खेती गरिरहेकोले एक न एक दिन राम्रो मूल्य पाउनेमा म आशावादी थिए । मेहनत अनुसारको मूल्य त छैन तर अहिले पाएको मूल्य अन्यबालीको तुलनामा ठिकै छ, निरन्तर रुपमा खेती गरिरहेको छु, । यस वर्ष केही राम्रो मूल्य लिन पाएँ ।” उनले भने ।

ज्वरो, दम रुघाखोकी, मधुमेह, पिसाब पोल्ने, पेटको जुका, सुन्निएको, पोलेको आदि रोगका लागि यसका पात, डाँठ, जरा सम्पूर्ण भाग नै प्रयोग गर्न सकिने स्थानीय किसान देवबहादुर विष्टले जानकारी दिए । चिराइतो बहुउपयोगी जडीबुटी भएकाले भविष्यमा यसको मूल्य राम्रो हुने उनको भनाइ छ ।

उनले भने,‘‘ यसको महत्व धेरै छ । पछिल्लो समय हाम्रो ठाउँका धेरै साथीले व्यावसायिकखेती गरिरहनु भएको छ । सोचे जस्तो मूल्य नपाए पनि विदेशमा गएर दुःख गर्नु भन्दा यो आम्दानी पनि राम्रै छ ।’’

मनको थोरै मूल्य भए पनि अन्यबाली लगाउनु भन्दा यसको आम्दानी तुलानात्मक रुपमा राम्रै रहेको उनीहरु बताउँछन् । सरकारको तर्फबाट सहयोग भएमा यसलाई विस्तार गर्न थप टेवा मिल्ने किसान बताउँछन् ।

स्थानीयवासी पदम बस्नेतले भन्नुभयो,‘‘हाम्रो ठाउँमा धेरै किसान यसको खेतीमा आवद्ध छौँ । उत्पादन पनि राम्रो छ । यसको बजारीकरणको लागि सरकारको तर्फबाट साथ भए हामीलाई राहत हुने थियो ।’
’

विशेष गरेर एक हजार ५०० मिटरदेखि दुई हजार ५०० मिटरसम्मको उचाइको हावापानीमा चिराइतो राम्रोसँग फस्टाउने डिभिजन वन कार्यालय भोजपुरको भनाइ छ । कार्यालयले पनि यस्ता ठाउँको छनोट गरेर चिराइतो खेतीको लागि आर्थिक तथा प्राविधिक सहयोग गर्दै आएको छ ।

यहाँको चिराइतो भारत, चीन र बङ्गलादेशमा निर्यात हुने गरेको व्यावसायीको भनाइ छ । जिल्लाको अधिकांश माथिल्लो भेगमा यसको व्यावसायिक खेती हुने गरेको छ ।

टेम्केमैयुङ गाउँपालिका–५ मझौले, तिम्मा, षडानन्द नगरपालिकाको किमालुङ, दोभाने, हेलौंछा, साम्पाङ, खार्तम्छा, आमचोक गाउँपालिकाको युँ, वासिङथर्पु, पौवादुङमा गाउँपालिकाको श्यामशिलालगायत ठाउँ चिराइतोका लागि मुख्य पकेट क्षेत्रका रुपमा छन् ।

जिल्लामा गतवर्ष ३३ हजार ४०० केजी चिराइतो उत्पादन भएको सो कार्यालयले जनाएको छ । खेती विस्तारका लागि जिल्लाको माथिल्लो भेगका किसानलाई प्रोत्साहनमूलक विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन भइरहेको कार्यालय प्रमुख विष्णुलाल घिमिरेले जानकारी दिए ।

उनले भने ,‘‘चिराइतोसँगै अन्य जडीबुटीको खेती विस्तारको लागि कार्यालयको तर्फबाट विभिन्न सहयोग गरिरहेका छौँ । किसानले चिराइतोखेती विस्तारमा रुची देखाउने गरेका छन् ।’’

पकेट क्षेत्र निर्धारण

यहाँका दुई स्थानीय तहका चार वडालाई चिराइतो पकेट क्षेत्रको रुपमा निर्धारण गरेर खेती भइरहेको छ । जडीबुटी खेतीको लागि राम्र्रो क्षेत्र मानिएको टेम्केमैयुङ गाउँपालिकाको १ तिम्मा, ५ खावा र भोजपुर नगरपालिका– ३ गुप्तेश्वर र ४ शिद्धेश्वरलाई चिराइतो पकेट क्षेत्र निर्धारण गरेर यसको खेती विस्तार गरिएको डिभिजन वन कार्यालयको भनाइ छ ।

कार्यालयले चिराइतोको खेती विस्तारका लागि ६ ओटा जडीबुटी फर्मलाई सात केजी चिराइतोको बीउ वितरण गरेको सहायक डिभिजन वन अधिकृत डम्बर भण्डारीले जानकारी दिए ।

भण्डारीले भने ,‘‘यहाँको हावापानी हेर्दा माथिल्लो भेगमा चिराइतो खेतीको निकै राम्रो सम्भावना छ । हामीले पकेटक्षेत्र नै निर्धारण गरेर किसानलाई प्रोत्साहन गरिरहेका छौँ । गतवर्ष विभिन्न फर्मलाई सात केजी चिराइतोको बीउ दिएर थप विस्तार गर्न सहयोग गरेका छौँ ।’’जिल्ला जडीबुटी फोकल समितिको निर्णय अनुसार आम्चोक र हतुवागढी क्षेत्रमा टिमुुरखेतीको लागि पकेट क्षेत्र तोकिएको छ ।

कार्यालयले जडीबुटीको बिरुवा उत्पादन, भण्डारण र बजारिकरणका अनुदान गर्दै आएको जनाएको छ । किसानको माग र आवश्यकताको आधारमा अनुदान दिँदै आएको कार्यालयको भनाइ छ । साथै सहकारीसँगको सहकार्यमा जडीबुटी सङ्कलन केन्द्रसमेत स्थापना गरिने जनाइएको छ ।

मूल्यमा उतारचढाव आए पनि विभिन्न खाले जडीबुटीका खेतीमा भने वृद्धि नै हँुदैगइरहेको वन कार्यालयको भनाइ छ ।

वन कार्यालयका अनुसार यहाँको साल्पासिलिछो गाउँपालिकामा चिराइतो, लोक्ता र षडानन्द नगरपालिकाको माथिल्लो भेगका क्षेत्रलाई पनि चिराइतोसँगै सतुवाखेतीलगायत जडीबुटीका लागि उपयोगी मानिन्छ ।

यहाँ वन कार्यालयको अगुवाइमा चिराइतो, सतुवा, तेजपत्ता, लोठसल्ला, खिरौले, टिमुरलगायतका जडीबुटीको खेती विस्तार भइरहेको छ । स्थानीय तहमा रहेका सामुदायिक, कवुलियति, साझेदारी वनलाई लक्षित गरेरसमेत खेती विस्तारको योजना रहेको कार्यालयको भनाइ छ ।